ANGLOSAKSONSKO PRAVO | SEMINARSKI RAD IZ PRAVA

OSTALI SEMINARSKI RADOVI
- PRAVO -

Još...

ANGLOSAKSONSKO PRAVO

Anglosaksonski tip prava se iz Engleske, u kojoj je ponikao, proširio, ne bez izuzetka, u zemlje engleskog govornog područja, kao i u većinu zemalja koje su bile, ili su to još uvijek, pod političkim uticajem Engleske . Valja istaći to da su zemlje čiji sitemi prava pripadaju ovom tipu čuvale i njegovale sopstvenu tradiciju, ali da je u domenu procesnih prava, organizacije sudstva, a naročito u praksi konkretnog odlučivanja, engleski uticaj, ipak, preovlađujući . Sistem engleskog prava obilježen je drugačijim kvalitetima nego što je tip sistema prava zemalja evropskog kontinenta. Najdublje je obilježen ubažavanjem historije pravnih institucija i uglavnom otuda proisteklim načinom pravničkog rezonovanja. Zahvaljujući ostrvskoj izolovanosti, uticaj iz Evrope bio je ograničen, pa tako englesko pravo ne poznaje ni recepciju rimskog prava ni proces kodifikacije. Zato ovo pravo izgleda kao proizvod potresima neprekidane, smirene evolucije, u kojoj sačuvana tradicija predstavlja osnov njegove vrijednosti. Nasuprot logičkoj uređenosti prava, hijerarhiji njegovih izvora i deduktivnom zaključivanju, koji odlikuju kontinetalno prava, u anglosaksonskom sistemu izvori prava imaju uporednu vrijednost, a konkretna rješenja donose se na osnovu poznavanja činjenica - a posteriori, u kontradiktornom postupku što ga odlikuje zaštita ličnih prava uopšte, a naročito pravo odbrane okrivljenog . Pozivanje presuda iz prošlosti nužno je ne samo zato što omogućava razumjevanje savremenih sudskih odluka, već poglavito zbog toga što već izrečene presude predstavljaju važeće, pozitivno pravo. Jer, jednom slučajevima, pa tako predstavlja izbor prava. Ovo praksom ustanovljeno pravilo poznato je kao „zakon precedenta" ili doktrina stare decisis - držati se onog što je već presuđeno („neka odluka važi!").
Mnogo više od spoljnog označavanja spoljnog označavanja, uvažavanje historijskog kontinuteta služi za razumjevanje sistema engleskog prava - specifičnosti njegovih izvora umehanizama kojima se pravo stvara i primjenjuje, dakle unutrašnje logike sistema, njegove stabilnosti, ali i klasifikacije pravnih pojmova u terminologije što je pravna praksa doktrina koriste . Ipak, kada se ako karakeristika sistema ističe historijski, kontinuitet, valja, dabome, imati na umu da su se tradicionalna rješenja povlačila pred racionalnim uvijek kad su to promjenjene društvene okolnosti i novonastale potrebe zahtijevanja. Sudska praksa je kroz vijekove uspješno uravnotežavala nove ideje i stare precedente, i tako obezbjeđivala pravu koje primjenjuje(i stvara) potrebu elastičnost i aktuelnost, ne narušavajući pri tom autonomnu sferu ljudskih sloboda i prava niti „zakon precednta".
Neodređenost izraza izvor prava, o kojoj je bilo riječi naprijed, postaje još veća kada je u pitanju anglosaksonski tip prava. Izgleda kao da tamošnja pravna nauka ne mari previše za stroge klasifikacije i precizne definicije osnovnih pravnih pojmova. Mnogo veća pažnja poklanja se pokazivanju strukturalnih i funkcionalnih veza među pravnim institucijama, što, uostalom, ovaj sistem prava i razlikuje od drugih. Obično se izvori prava nabrajaju i pojedinačno objašnjavaju. Jednu „listu" izvora prava, koju nerijetko navode angloamerički pisci bilo da se sa njom saglašavaju ili da je osporavaju, sačinio je Džon Čimpen Grej(Gray). On je najprije napravio opštu razliku između, kako kaže, prava(the law), na jednoj strani, i izvora prava (the sources of the law), na drugoj. Za njega se pravo sastoji od pravila što ih sudovi autoritativni postavljaju svojim odlukama, dok izvori prava obuhvataju izvesnu pravnu i nepravnu građu kojoj sudije uobičajeno pribjegavaju u oblikovanju pravila što sačinjavaju pravo . Izvore prava, prema njegovom mišljenu, tako čine akti zakonodavnih organa, sudsku precedenti, mišljenja sturčnjaka, običaji i moralna načela koja podrazumjevaju i načela politike koja se javno vodi . Uprkos tome što među pomenutim izborima zakonske odredbe smatra obaveznim za sudove - što bi moglo da navede na zaključak da se pravo sastoji iz dva ravnopravna djela: zakonskog i sudskog - Grej ističe da je pravo samo ono koje stvaraju sudovi „unose život u mrtve riječi zakona". Sve što prethodi sudskoj odluci jeste(samo) izvor prava. Jer, prema riječima Bendžamina Hodlija(Hoadly) koje Grej navodi , samo onaj koji imaapsolutni autoritet u tumačenju pisanih i nepisanih jeste tvorac prava (law - giver), a ne onaj koji ih je prvi sročio - napisao ili izgovorio.

2. Anglosaksonsko pravo

Različiti autori, razumije se, imaju drugačiji pristup, što navodi na zaključak, ne mnogo određen, pa otuda ni upotrebljiv, da se pod izvorima izvorima prava razumiju pojave raličite prirode. Tako se izvorima prava označavaju, rekosmo, najrazličitiji spisi iz kojih se mogu dobiti obavještenja o noramtivnom sadržaju prava. Smisao izvora odnosi se i na porijeklo važećeg prava - ideje i činjenice iz kojih pravo stvarno nastaje i neprekidno „teče" - kao što običaj, moral, religija, filozofse ideje, ugovori, naučne rasprave, logika, čak gramatika, priroda stvari, razum, načela pravde, individulana pravičnost, aktuelna politika i društvena kretanja. Pored „neformalnih izvora prava" ili „osnovnih pravaca izvođenja prava", kako se metapravno porijeklo prava ovdje označava, izvori prava još i označavaju autorativne forme prava (authoritative sources). Edvin Paterson (Patterson) ih određuje kao „akte i izjave (... ) zvaničnih autoritateta(...) što imaju vrijednost prava ili kojima se daje pravno priznanje pravilima što tu vrstu autoritateta nisu imala". S obzirom na političku podjelu moći, u moderno doba ovaj autoritet imaju zakonodavstvo i sudstvo. Još određenije, Edgar Bodenhajmer (Bodenheimer) izjednačava izvore prava sa „zvaničnim, autoritativnim tekstovima iz kojih formalisana pravna pravila obično izvode svoju snagu". Ovi, pravni izvori (legal sources), kako ih naziva Džon Salmond, jesu u stvari, zakoni, ratifikovani međunarodni ugovori i drugi konsezualni sporazumi, naredbe izvršene vlasti i dekreti, sudijsko mišljenje, procedulana sudska pravila i, prema nekim mišljenjima, običaji. Ostavljajući naučne rasprave po strani, za naše potrebe i ne određujući bliže značenje riječi izvor, zakon i običaj. Zbog pretežnog značaja sudske prakse i običaja, ovaj se sistem kvalifikuje kao običajno ili precedentno pravo (common law).
Common law - opšte (običajno) pravo - često se identifikuje sa sistemom engleskog prava u cijelini, mada predstavlja samo jedan, doduše najstariji, dio. Pored opšteg prava, englesko pravo sadrži jos pisano (zakonsko) pravo (statute law), sistem pravičnog prava (equity law) i, prema nekim mišljenjima, kanonsko pravo. Potpuno izgrađeni, danas ovi sistemi kao sastavni dijelovi engleskog prava postoje paralelno.

3. Common law

Vilijem Blekstone (Blackstone) određuje common law kao zajedničke običaje kraljevstva. „Ovo nepisano ili opšte pravo" - piše - „pogodno je podijeljeno u tri vrste:
1. Opšti običaji, koji su univerzalna pravila cijele kraljevine i čine opšte pravo u njegovom striktnijem i uobičajenijem značenju;
2. Posebni običaji, koji se odnose na stanovnike pojedinih oblasti;
3. Običajno prilagođeni, posebni zakoni (the laws) koje su primjenjivali posebni sudovi opšte i dosta široke jurisdikcije".
Opšte običaje kraljevstva u Blekstonovom smislu Alen (Caleton Kemp Allen) izjednačava sa „fundamentalnim principima u pravnim odnosima, koji se uglavnom ne nalaze u izričitim formulacijama, već čine nerazdovni dio (... ) društvenih ustrojstava." Pretpostavke na kojima je englesko pravo izgrađeno su „tako brojne i tako životne", da to - kako kaže Alen - „vodi u iskušenje da se smatraju samoniklim plodovima narodnog genija". Ali ovako jednostavna „teorija", u kojoj se common law izjednačava sa običajnim pravom (customary law), ne može, prema nekim mišljenjima, da objasni promjene i prilagođavanje precedentnog prava. Imajući na umu američku pravnu tradiciju, Paund predlaže jednu, doduše retoričku, „definiciju" common law-a podesnu da izrazi njegovu pravu prirodu.
Za njega, common law,,(...) nije bilo koji skup čvrstih pravila ustanovljenih u bilo kom utvrđenom vremenu ili od strane bilo kog određenog autoriteta; to nije bilo koji skup autoritativnih, stalnih ili univerzalnih premisa za pravno rasuđivanje, to nije bilo koji skup pravnih instituta za koji možemo vjerovati da će imati dugu i slavnu budućnost kao oličenje pravde među narodima engleskog govornog područja. To je prije naučena tradicija o mjestu presuđivanja u političkoj zajednici samouprvnog naroda. Prije je to naučena tradicija voljnog potčinjavanja autoritetu i moć da se rasuđuje na osnovu srednjovjekovni podjela ili prastarih običaja, ili prema sporazumu suverenog naroda da vlada prema objavljenim prinicipima uprave i pravde. Za njega je common law u „osnovi način sudskog i, uopšte, pravičnog mišljenja, način razmatranja pravnih problema prije negoli utvrđen skup definisanih pravila(...)". U svakom slučaju, common law - čiju prirodu određuje u poretku običajno porijeklo pravila, a kasnije sve više diskreciona vlast sudova i neprikosnoveni autoritet precedenta kojima se drevna načela objavljuju, potvrđuju i nova, na zahtijev vremena, stvaraju-jeste duh engleskog prava, njegova prošlost, sadašnjost i budućnost. Uobličavanjem i stvarnim uvažavanjem tradicionalnih načela common law-a nastala je dalekosežna i plodotvorna ideja vladavine prava.

4. Zakonsko pravo

Pisano pravo na snazi (lex scripta, statute law, legislation) obuhvata zakone koje donosi Parlament, akte Parlamenta koji nisu zakoni i pisane akte upravnih i drugih državnih organa. U pisane zakone kraljevstva Blekston ubraja „zakone, odluke i ukaze koje donosi kravljesko visočanstvo uz pristanak Gornjeg i Donjeg doma u okupljenom parlamentu". Zakonodavstvo(legislation), izraz koji ima šire značenje nego li riječ statute, Edvin Paterson upotrebljava za označavanje „svih pravni normi koje promišljeno, i u tako mnogo izraza, stvaraju autoriteti ovlašteni za takvu vrstu stvaranja".
U istom smislu, Bodenhajmer piše da u moderno doba termin legislation obuhvata „svjesno stvaranje pravnih pravila od strane, za tu svrhu ustanovljenog, državnog organa, koji tim pravnim pravilima daje jasan izraz u formalizovnam pravnom dokumentu". Prema Rosovom mišljenju, „svako donošenje akata na osnovu nadležnosti poznato je pod opštim imenom zakonodavstvo". U širem smislu, dakle, zakonodavstvo obuhvata ne samo elemente Parlamenta, „nego također i sve vrste podređenih i autonomnih akata bilo kako da se zovu(...)". Evropskom shvatanju najviše odgovara riječ statut, koja u engleskoj pravnoj terminologiji označava pisanepravne akte koje donosi zakonodavni - kralj u Parlamentu. Bilo kako da se ovo pravo definiše, jedno je sigurno - pisano pravo je drugačije naravi od samoniklog, i zato je u teorijskom objašnjenju anglosaksonskog pravnog sistema jasno odijeljeno i suprostavljeno opštem(običajnom) pravu. Zakoni se mogu razvrstati u opšte i posebne, javne i privatne, one koji objavljuju i objašnjavaju common law, tačnije običaje što ga čine, i one koji u njemu otklanjaju nedostatke. Zakonodavstvo, isto tako, može biti suvereno i subordinirano, odnosno autonomno i delegirano. Ne treba posebno naglašavati da je pisano pravo imalo sopstvenu historiju, u kojoj je dugo vremena trebalo da „zakonodavno pravo javne vlasti stekne opšte prizivanje". Malo broj zakona iz vremena prije normadskog osvanja, kojima su se utvrđivali sporni običaji, danas je, sasvim sigurno, bez značaja, naročito zbog toga što su arhive izgubljene pa se njihova sadržina sa izvjesnošću ne može rekonstruisati. Najznačajniji stariji pisani pravni akti jesu: klaredonske asize(1166.), kojima je preuređen krivični postupak i uspostavljeno načelo velike porote; Magna Charta (The Great Charter, 1215.), pravni akt ustavnog karaktera i Drugi vesministarski statut (1285), kojim se mijenjaju neki instituti građanskog prava, tačnije federalnog prava na zemlju. Učešće parlamenta u izadavanju zakona postaje obavezno u XIV vijeku. Tek od tada, prema mišljenju pravne nauke, može se smatrati da postoji prava zakonodavna djelatnost, odnosno zakonsko pravo kakvo poznajemo u zemljama kontinentalne Evrope. Pisana pravna pravila predstavljaju samo opšti i elastičan okvir u kojem se presuđivanje rukovodi drevnim načelima „prava zemlje".

5. Pravičnost

Pravično pravo (equity) predstavlja skup pravila koja je prije reforme iz 1873. donosio i primjenjivao sud lorda kancelara (Lord Chancellors court, court of chancery, court of equity). Djelatnost posebnih sudova ustanovljena je početkom XV vijeka, kada se pojavila potreba da se pravila common law-a dopune ublaže ili usavrše. Prema riječima engleskog srednjovjekovnog pravnika Kristofora Džermana (Germain), „u nekim slučajevima neophodno je ostaviti po strani slovo zakona i slijediti ono što razum i pravda zahtijevaju, pa je zarad toga pravičnost naložena(...) da omekša i ublaži strogost prava". Uostalom, već je Ciceron uobličio maksimu, udomaćenu u primjeni prava, Summum ius, summa iniuria, koja sadrži ideju da striktna primjena izričitih i nepromjenjivih pravnih pravila, neublaženih pravičnošću, vremenom može proizvesti veliku nepravdu. Budući da je kralj, zaštitnik pravde, nadležnost ovih specijalizovanih sudova obuhvatila je poništavanje očigledno nepravednih odluka sudova koji promjenjuju opšte pravo, kao i lokalnih sudova, odlučivanje o osnovanosti uskraćivanja pravosuđa, davanja pomilovanja i rješenje slučajeva koji nisu bili predviđeni „pravom zemlje", odnosno za koje nije nije bio predviđen sudski nalog. Molbe i žalbe su se podnosile kralju, odnosno kancelaru, uglavnom ona lica koja zbog strogo formalizovanog postupka pred sudovima što su primjenjivali „pravo zemlje" nisu dobili zaštitu svojih prava. Budući da se radilo o presudama donijetim po pravilima common law sistema, kancelar, kraljev zastupnik za pravna pitanja, ovlašćen je da, kada utvrdi osnovanost zahtjeva moliočevog, odlučuje prema načelu ars aequi et boni. Cjeneći okolnosti konkretnog slučaja i duh vremena, osnov za rješenje sporne situacije kancelar je nalazio u sopstvenom shvatanju pravdei prirodnog prava, ali i u odredbama zabranjenog rimskog prava. Tako su se rješavanjem po savjesti i pravičnosti katkad ispravljale odredbe opšteg prava, a katkad stvarale nove i tako popunjavale praznine u njegovom sistemu. Pravila pravičnosti danas predstavljaju poseban, i skoro isključivo tehnički, sistem prava, tako da više nije moguće, kako piše Alen, misliti o razlici između common law i equity u Engleskoj na istovjetan način kao o razlici između ius strictum i aequitas u pravu zemalja evropskog kontinent.

Zaključak

Kao i što sam spomenuo više puta u ovom radu, anglosaksonski tip prava potiče na školi engleskog pravnog sistema, te tako se širi nevezano za uticaj rimskog prava. Anglosaksonski tip prava do svog punog izražaja dolazi stvaranjem SAD i njenim političkim utjecajem na druge zemlje. Jedna od osnovnih karakteristika ovog sistema je što sudije imaju znatno veću slobodu u donošenju odluke i izboru sankcija. U SAD je bila i ostala cijenjena uloga suda tako da se ponekad govori i o sudokratiji. Zabilježeno je dosta slučajeva kada je Vrhovni sud donio odluku da neki akt predsjednika SAD nije u skladu sa ustavom ili zakonom pa ga je stavio van snage što nam jasno ilustruje nezavisnost suda. U Engleskoj i SAD za sudije se biraju najugledniji dugogodišnji pravnici i njihov moralni i drugi uticaj je nemjerljiv. U anglosaksonskom sistemu profesionalni sudija je odvojen od porote, odnosno žirija kako ga oni nazivaju, i imaju različite uloge. Razvojem tehnologije, posebno masovnih medija, satelitski TV programa, masovna kompjuterizacija, interneta, engleski jezik je postao jezik kojim se koristi cijeli svijet i on nam pomaže pri stvaranju „globalnog sela", dovodi do toga da tehnološko snažniji uveliko to koriste i utiču u više smjerova na slabije. To se može vidjeti iz teksta Statuta Haškog tribunala, Dejtonskog sporazuma te mnogih drugih ustava i zakona.

Literatura

1)W. Blackstone, Commentaries on the Laws of England, fourth edition, Chicago, Callaghan and Company, 1899.
2)C.K. Allen, Law in the Making, Oxford, Oxford University Press, 1964.
3)Kosta Čavoški ; Radmila Vasić, Uvod u Pravo, treće jedinstveno izdanje, Beograd, 2009.
4)Radomir D. Lukić ; Budimir P. Košutić, Uvod u Pravo, dvadesetpeto izdanje, Beograd, 2007.
5)Milan Galogaža ; Miroslav Mikeš, Teorija i praksa pravne države i Vladavina Prava, prvo izdanje, Banja Luka, 2008.

preuzmi seminarski rad u wordu » » »

Besplatni Seminarski Radovi